ریگا کوردستان – سرویس فرهنگی
در استان ایلام، عامه‌ی کوردها، از دیرباز تاکنون، خود را به سه گروه عمده‌ی زیر تقسیم می‌کنند:
۱٫کورد فەیلی
کوردهای فەیلی خود به دو شاخه‌ی زیر تقسیم می‌شدند؛
۱-۱-کوردەکارە
کاره؛ پسوندی است که در میان کوردها زیاد به‌کار می‌رفته است.
معروف‌ترین کاربرد آن در اسم ایل بزرگ کوردهای ساسانی و استان فارس کنونی به نام ایل کورد “شبانکاره” می‌باشد.
کاره، از “کار” آمده که بیانگر نسبت دادن است.
همانند:
هۊل کار/ هۊل کارە: مسی، طلایی‌رنگ
تیەڵ کار/ تیەڵ وەز: به مزه‌ی تلخ
همچنین به مثال زیر توجه بکنید:
ماشین زەردەگەی کار هووز شەهرداری هات.
ترجمه:
ماشین زردرنگ، وابسته به شهرداری آمد.
در اینجا “کار”، بازهم بیانگر نسبت و وابستگی است.
کوردەکارە ها در حوزه‌ی شمالی استان منهای شهرستان ایوان، ساکن‌اند.
ب-کوردەلی
کوردەلی یا کوردلو
لو؛ پسوندی کرمانجی است برای ایلات کورد که با توجه به ابدال “وو” به “ۊ/ ای” در میان کوردهای جنوبی به “ای” تبدیل‌شده
مثل ” بود/ بوو/ بؤ/ بی”
“ەلی” همچنین برگرفته از “ئالی/ الی/ ئایل/ ئاویل” نیز هست که در کوردی و به‌ویژه کوردی لەکی به معنای “زاده” است و معادل “اوغلی/اوغلو/اوغلان” در تورکی
با علم به اینکه میدانیم “غ/خ” در کوردی به “ه/ ؤ/ی” تبدیل می‌شوند و یا حذف می‌شوند.
همچنین در ترکیبات زیر که بسیار کهن و کوردی هستند پسوند “الی/ەلی” به معنای “زاده” به ما به ارث رسیده؛ دقت بفرمایید:
شێر الی/ شێرەلی = شیرزاد
اگر برخی بگویند بنا بر حکم اشتباه کارمندان قدیمی ثبت‌احوال این شێرەلی همان شیرعلی؛ ع؛ است، این نظریه مردود است، چرا که در موارد زیر در کوردی تکرار شده، ولیکن هرگز نمی‌تواند ارتباطی با علی؛ ع؛ داشته باشد.
بنگرید:
گورگەلی؛ گورگالی = گرگ‌زاده
این پسوند، در اینجا کارکردی شبیه پسوند “وەن” در نام فامیلی “چەقەڵوەن” دارد.
شغال، گرگ، شیر و … از زمره‌ی توتمهای عهد باستان کوردها می‌باشند.
جالب اینکه “کوردەلی” نام ایلی بزرگ در شمال غربی ایالت فدرال کوردستان سوریه نیز می‌باشد.
ایل کورد یا کوردەلی؛ بزرگ‌ترین ایل کورد شیعه هم در ایران و هم در عراق است و در زمان استیلای چندساله‌ی اتابکان لور بر استان ایلام “پشتکوه” دارای سیستم کانتونی خودگردانی به نام “صفحه ی کورد” بوده که یک اقلیم جداگانه شامل شهرستان‌های آبدانان، دهلران، مهران و نیز بخش‌هایی از استان‌های جنوب شرقی عراق و شرق دجله یا کوه‌های حمرین بوده است.
در این گویش واژگان کوردی اورامانی/گورانی/لەکی و کرمانجی/زازاکی به‌وفور مشاهده می‌شود و این مهم، این باور را تقویت می‌کند که این گویش از امتزاج کوردی اورامانی و کرمانجی پدید آمده است که البته به دلیل قرن‌های متمادی هم‌جواری با قوم لور، مراودات گویشی و دستوری نیز با این قوم داشته است.
این گویش، نزدیک‌ترین گویش با شاخه‌ی کوردی پەهلەوانی یا پەهلەوی است و بخش عمده‌ی گویشوران ایل کورد که در محدوده‌ای با مرکزیت شهر پەهلە می‌باشند گویش خود را “کوردی پەهلەیی” می‌نامند.
پەهلە به معنای جبال؛ نام ایالت کوردهای ساسانی است که در زاگرس میانی واقع‌شده تا دشت‌های بین‌النهرین در شرق دجله
اعراب پس از فتح ایران، آن را عیناً به ولایت جبال ترجمه کردند.
فەیلی؛ در حقیقت دگرگون‌شده و معرب “پەهلە” است.
کوردەلی ها در عراق نیز از ارکان حرکت‌های تاریخ‌ساز کوردی در زمان ملامصطفی بارزانی، رهبر تاریخی کوردها و تحت نام عمومی کورد فەیلی با سند افتخار ٢٢ هزار شهید انفال شده هستند.
۳_کوردهای کلهر
کلهر یکی از ایلات بزرگ است که در استان ایلام، عمدتاً در شهرستان ایوان غرب ساکن‌اند.
تلفظ صحیح کوردی کلهر “کەڵڕ” می‌باشد که “کەڵ” هم‌خانواده‌ی “کەڵێن” به معنای کلان و بزرگ می‌باشد.
۴_ لەک
کوردهای لەک؛ در شهرستان‌های دره شهر و آبدانان و بخش هلیلان ساکن‌اند.
گویش لەکی ازنظر ساختار نحوی در زمره‌ی گویش‌های میانی “سورانی” و از حیث دایره‌ی واژگانی به زیر مجموعه‌ی گویش‌های کوردی جنوبی نزدیک است، فلذا از این نظر منحصربه‌فرد است.
چهارشاخه ی ایلات کورد ایلام بسیار درهم‌تنیده و منسجم‌اند.
سایر گویش‌ها:
در استان ایلام در حدود ده الی حداکثر پانزده درصد لور زبان نیز ساکن‌اند که البته گویش آنها بسیار تحت تأثیر گونه‌های گویشی کوردی فەیلی، به‌ویژه کوردی پەهلەیی ایل کورد/کوردەلی قرارگرفته است.
به دلیل هم‌ریشه بودن گویش‌های زبان کوردی و لوری و هم‌جواری لورهای مقیم استان ایلام، هیچ مشکلی در فهمیدن شاخه‌های گویشی کوردی فەیلی، لەکی و کلهری ندارند.
زبان عربی
درصد بسیار بسیارکمی از ساکنین استان ایلام در دشت عباس و موسیان را اعراب تشکیل می‌دهند که البته به دلیل هم‌جواری؛ عمدتاً زبان کوردی را نیز می‌فهمند.
مصطفی بیگی
ما کلهر هستیم و لر هستیم .